En Guarani

Cuentos en Guarani

Jagua ha mbarakaja ndikatúi oñorumonga (tetãgua remimombe'u)

Mombe'uha: Domingo Aguilera

Jagua ha mbarakaja ndaje mokõivénte oñembochúko. Jagua he'i ijehe ndaiporiha chugui ohendu porãvéva, ha mbarakaja katu hesa pyso itereiha he'í ijehe.

Peteĩ ko'ẽme oñombohova rakúma hikuái, mokõivévante oñorumongase.

– Ñañotanteána upéicharo! –heí ojupe hikuái, ha upe pyhare oñemboty mokõive koty ypytũme.

Ohecháta hikuái mávapa ikatupyryve. Jagua ohendúva, ohecha va'erã mbarakaja, térã katu mbarakaja ohecharaẽva, ohendu va'ẽra jagua. Upéicha opyta hikuái.

Are oĩ hikuái upe koty ñembotypýpe, pyhare. Pytũ ndaje ha mba'eve nopararãi, nojekuaái mba'evete.

Upéicha háguinte, pyhare pytévoma, opo sapy'a opu'ã jagua ha he'i:

– Mbaéiko aipo hatãite tyapúpe ho'áva nde!

Hakukuére mbarakaja ojesareko pytumbýpe.

– Ani rekyhyje –he'i jaguápe–, anguja rague peteĩmínteko ho'áva... na'ápe hína.

Ka'i ombotavýrõ guare aguarápe (tetãgua remimombe'u)

Mombe'uha: Feliciano Acosta

Oiko ndaje Ka'i rasaitéma ombopy'arasy kuñakaraimi peteĩme. Ombotyaipa chugui y. Péichaje tapia ojapo hese ko'ẽ porã mboyve. Oipy'apy asy chupe.

– Áĝante ho'áne che poguýpe ha chehaitéma añembohorýta hese –he'ími va'erã kuñakaraimi.

– Ajapóta ta'anga araity kakuaa porãva ha amoĩta ykua rembe'ýpe aipohano haĝua ko tekove chapĩme –he'ími pochyvére.

Upeichaje, peteĩ ko'ẽ para para jave, Ka'i oñemboja jeýma ohóvo ykuápe oñemotie'ỹ potávo. Ohechávo mba'e hũ guasúje oñemboja ijypýpe ha he'i:

– Ejeí upégui!...

Nohendúi vaicha chupe ha upéramõ hatãve osapukái:

– Ejeí upégui ha'e ningo ndéve!

Nombohováimarõ chupe oito'õ chupe peteĩ saple ha opa'ã hese.

– Ndéiko reimo'ã chepopeteĩ mba'e –he'i ha ohovapete karia'y chupe, ipo mokõivéma upépe opa'ã.

– Ndéiko reimo'ã ndachepýi mba'e –he'i juku'a kytã'i vai ha okua hese.

Upépe opyta vaivéma mitã Ka'i.

– Nereñembohorýi chéne che rehe –hi'ambu ha opyvoi jey.

Upépe opyta opóvo ta'anga ku'áre ongyryry.

– Che rãiko ndaguerekói akaru haĝuante!, roisu'úta, roisu'úta.

Oñembohãimbiti ha oisu'úvo chupe opyta omanórõ guáicha. Nomyivéima mitã Ka'i.

Upe javéje oñemboja kuñakarai ha osapukái Ka'ípe:

– Ymaite guivéma chembopy'arasy reikóvo... hasy peve re'ami che ñuháme nde, tekove tie'ỹ.

Ka'i oñemomanoite ta'anga araity ári.

– Rei reñembotavy nde, mba'e chavi. Che haitéma añembohorymíta nde rehe ko'áĝa –iñe'ẽ pochy kuñakarai.

Omoĩ Ka'i ijyva guýpe ha oipykúi hóga rape. Oguãhẽ, oheka tukumbo ha oñapytĩ Ka'ípe yvyra poguasu óga kupépe oĩva rehe.

– Epoimíntena chehegui, nachetie'ỹ mo'ãvéimako araka'eve.

– Upéva katu ndere'umo'ãimante, che karai. Che haitéma hína ko'áĝa.

Opuka puku hese ha oho oheka ohekáva.

Ojecha vai Ka'i, ombojeko iñakã yvyráre ha oñembyasy.

– Ko'ápe aikopáma hese.

He'ívo, hesaho sapy'a Aguaráre oñemboja mbegue katúva oúvo hendápe.

– Mba'ére piko reĩ reína péicha, che irũ –oporandu Aguara.

– Namendaséi haguére –ñe'ẽ ári ombohovái–. Lechãi niko chemomendase katuete imemby kuñáre, ha che niko, iporãramo jepe imemby kuña, namendaséi gueteri, aiko porãiterei niko che año. Mba'e nde piko neremendaséi, che irũ.

– Amendase, che ningo yma guive hapykuéri aikóva. Mba'e piko ajapo va'erã –opuka reipa.

– Chejora pya'e aipórõ, toromoĩ che rendaguépe.

– Oĩma, che irũ.

Ojepokyty kyty ha ojorámane ra'e hapichápe. Ka'i, peteĩ tesapirĩme oñapytĩsu'u Aguarápe.

– Áĝa ojávo nde yképe ere chupe remendataha, kuñaitéko ne rembirekorã –he'i chupe ijapysápe ha ogue ka'aguýre.

Upe riremínte osẽ oúvo kuñakarai ytaku pupu reheve. Ohechávo chupe Aguara osapukái:

– Amendáta, amendáta ne memby kuñáre.

– Mba'e remendáta piko nde, tekove tie'ỹ. Kóina ápe he'u kóva.

Charráu!... ohykuavo hese ytaku. Aguara opyta iñakuruchĩ yvyráre ha Ka'i katu opyta akóinte itie'ỹ.

Kirikiri ha yryvu (mombe'urã)

Haihára: Tadeo Zarratea

Peteĩ ka'aru yryvu oguapy aturu hína takuru ári ojepe'e. Kirikiri oveve karape ohasávo hi'áripi ha oñe'ẽreity chupe kóicha:

– Mba'éichapa nde ka'aru pa'i.

– E, ndetarovámaiko nde –he'i ojerévo Yryvu.

– Nahániri, –ombohovái chupe Kirikiri– Ndaha'éitepa aipórõ nde pa'i.

– Ndaha'éiete ave –he'i Yryvu.

– Oiméne upéicharõ pai'rã –ombohovái Kirikiri.

– Mba'érepa ere –oporandu Yryvu.

– Ha nde ao hũ mbuku guasu ha ne akã perõ niko –he'i Kirikiri.

Upéva ohendúvo oñeko'õi Yryvu ha ojepopia'o kirikiríre kóicha.

– Anína reñembotavy reína Kirikiri. Jajokuaa porãiterei niko ñande. Che ndaha'éi pa'i terã pa'irã, nde ndaha'eiháicha pa'ikue terã pa'irãngue. Mokõivéva rasa ñande reko vai. Che uvei niko akaru rupi che rapicha re'onguére araha ko ao hũ, ahechauka haĝua añe'angajevyha. Nde katu rekaru ryguasu ra'y oikovévare ha nde ao para'i asy. Upéva he'ise nde reko vaive ha nderova'atãveha chehegui, mba'e tĩ karẽ.

Mávapa ikerayvoty porãve (mombe'urã)

Haihára: Basiliano Caballero Irala

Oiko ndaje peteĩ jevy mbohapy oñoirũ hérava Luchi, Te'o ha Pali, omba'apo, okaru ha oikóva tapiaite joayhúpe oñondive.

Peteĩ pyharépe hua'ĩvo hikuái jerokypa haguégui, otopa ra'e peteĩ ryguasu (ndajaikuaái omonda térãpa ojuhu rei va'ekue hikuái ra'e).

Pya'e porã, "jagua oñaro mboyve", oñapymíma mbatara ytakúpe, ojehague'óma katu hína ha upéinte ohasáma ika'ẽ haĝua tatapỹi ári.

Mbohapyve oñoirũ nguéra tuicha vare'a reheve nipo ojere hikuái ra'e, upe pyharépe jeroky haguégui, ha ani haĝuati omboja'o avave ndive pe mbatara ijapichyrýmava hína tatapỹi ári, sapy'ánte he'i Te'o:

– Pe ma'ẽ che irũ nguéra, mbohapyvépe ĝuarã michĩ ko "ajúra perõ" jarekóva ñaína ápe, upévare che arovia tekotevẽha japara ñande póre mávapa opo pukuve, térã he'i kuaave mombe'upy, ha osẽ porãvéva to'upa ha'eño ko "ajúra perõ".

– Naiporãmbái upéva che kombái –he'i Luchi–. Chéverõ ĝuarã, oĩro peteĩ opurahéi porãvéva ñande apytépe, upéva ho'u va'erã ha'eño ko mbatara.

– Cherejami, che haitéma ta ñe'ẽ –he'i Pali, orambi va'ekue hína pytũguýpe–. Jaha jake mbohapyve ha ko'ẽramo, ohecha va'ekue iképe mba'e iporãvéva, to'upa ha'eño ko apichyry hyakuã asýmava hína.

– Iporã, iporã –he'i ambue kuéra mokõive ha oje'oipa hikuái upéi "ojopývo nambi".

Pyharevete ojetyvyro Te'o ha sapukáipe he'i:

– Che mba'éma mbatará!. Ange pyhare ahecha che képe añemongeta ha añembojarúramo aína umi Tupã remimbou kuéra ndive.

– Mba'eve voi upéva –he'i osẽvo Luchi–. Che ahecha che képe Ñandejára che mboguapýrõ ijyketére voi ha ho'ukárõ chéve umi tembi'u iporã porãvéva. Chakemíke péva!.

Pali niko mba'eve nde'íri gueteri, ha upémaramo oporandu hikuái ichupe ambue iñirũ nguéra mba'épa ojecha ra'e iképe.

Ojehete pyso mbegue katu Pali ha he'i ichupe kuéra:

– Ahecha mokõive pehóramo yvágape ra'e, ha heta pevy'a hague Ñandejára ha Tupã remimbou kuéra ykére. Aimo'ã ndapeju mo'ãvéima ra'e, ha upémarõ apu'ã ha'upa che año ñande ryguasu ka'ẽ.

Kóvagui, che irũ nguéra, tekotevẽ ñanohẽ kóva ko ñembo'e:

Natekotevẽi oiko ñane akã yvatete umi arai rehe; ñapyrũ mbarete va'erã yvy ári iporã haĝua ñande rekove ha ñane rembiapo.

Mbói ndaikatúirõ guare ho'u ju'ípe (tetãgua remimombe'u)

Mombe'uha: Domingo Aguilera

Otopángo peteĩ ka'arúpe mbói ju'ípe, kapi'ipe porãme. Ha upévo oñembosako'ima mbói opo haĝua ju'íre, ho'u haĝua chupe.

– Eha'arõmína sapy'aite, karai mbói –he'i chupe ju'i.

– Mba'e –he'i chupe mbói.

– Aikuaa voíngo chejukataha. Katu jajapóna peteĩ mba'e: ahechaukáta ndéve chekatupyryha.

– Jahechápy –he'i voi mbói.

– Na'amo umi mokõi karia'y ohóva hína –he'i

...